Biography of Imam Bukhari,(In Azerbaijani Language)
Biography of Imam Bukhari,(In Azerbaijani Language)
İmam Buxarinin tərcümeyi-halı, (Azərbaycan dilində)
İmam Buxarinin, İmam Buxarinin xülasəsi və qısa xatirəsi
İmam Buxari İmam Əhməd, İmam Müslim, Əbu Davud, Tirmizi, Nəsai və İbn Macə ilə birlikdə məşhur hədis, hədis ustadıdır. İmam Buxarinin əsərinin hədis yazılarında qurulmuş çoxlu sayda müxtəlif əsərlərdən ən realı olduğu barədə ardıcıl olaraq fikir birliyi olmuşdur. Tədqiqatçılardan hər birinin “Səhih-Buxari”nin həmfikir olduğu kimi, “Səhih əl-Buxari” Qurani-Kərimdən sonra ən qanuni kitabdır.
Onun əcdadı:
İmam Buxarinin tam adı Əbu Abdullah Məhəmməd ibn İsmayıl ibn İbrahim İbn Əl-Muğirə ibn Bərdizyə Əl-Cufri Əl-Buxaridir. Onun fövqəladə nəvəsi Əl-Muğirə, İslama dözümlülükdən sonra rahat Buxaraya sahib oldu. O, hicri 194-cü il şəvval ayının 13-də (miladi 21 iyul 810-cu il) cümə günü Buxara şəhərində (indiki Özbəkistanda şəhər) dünyaya gətirilmişdir. Onun atası İmam Malik ibn Ənəs də daxil olmaqla müxtəlif tanınmış tədqiqatçılardan alınan bir Alim (İslam Araşdırmaçısı) idi. Yeni doğulan uşaq olanda atası vedrəni təpiklədi və anası onu böyütmək üçün bütün məsuliyyəti öz üzərinə götürdü.
Onun məlumat axtarışı:
İmam Buxari, İmam Buxari hələ gənc yaşlarında hədislərə diqqət yetirməyə başlamışlar. O, əsas tədqiqatlarını, xüsusən də hədisləri Buxarada (mənşəyi) bitirmişdir. 16 yaşında o, Abdullah İbn Əl-Mübarəkin “Əl-Vəki” kitabını da daxil olmaqla, tanınmış tədqiqatçıların çoxlu sayda kitabını xatırlayırdı. Hədisləri və ilk tədqiqatçıların kitabını xatırlamaqdan başqa, o, əlavə olaraq tarixə diqqət yetirməyə başladı.
Hədisin nəqlində iştirak edən hekayətçilərin (Ravi) hər biri, onların dünyaya tanıdılması və vəfat tarixi, doğulduğu yer və s. İmam Buxari on səkkiz yaşında anası və bacısı ilə birlikdə Məkkəyə səfər etdi. Həcc ziyarətindən sonra bacısı və anası Buxaraya qayıtdılar, lakin İmam Buxari əlavə təlimat almaq üçün orada qaldı. O, Məkkədə iki il yandı və hədisləri, həmçinin Məkkə İslam Tədqiqatçılarından digər ciddi imtahanları öyrəndi. Bu andan sonra o, Mədinəyə getdi və uzun müddət hədis, fiqh və İslam hüququ sahəsində təhsil aldı. Altı il Məkkə və Mədinədə yandıqdan sonra Bəsrə, Kufə və Bağdada getdi, Misir və Fars (Suriya) ərazilərini ziyarət etdi. O, şəxsən dedi: “Məlumat axtarmaq üçün iki dəfə Misir və Suriyaya, bir neçə dəfə Bəsrəyə getdim, altı il Hicazda (Məkkə və Mədinə) yandım və Mühəddislərin saysız-hesabsız hadisələri ilə əlaqədar Kufə və Bağdada getdim. (Hədis toplayanlar və ya hədis mütəxəssisləri).” Hədis toplamaqda İmam Buxarinin döyüşü haqqında çoxlu rəvayətlər nəql edilmişdir. O, yalnız Allahın Çayərinin (S.A.V.) ağzından qopan qiymətli almazları yığmaq üçün müxtəlif yerlərə getdi.
Onun yaddaşı və fərasəti:
İmam Buxari, İmam Buxari əvvəldən inanılmaz dərəcədə heyrətamiz bir yaddaşa sahib idi və onun yaddaşı vəhşilik kimi qiymətləndirildi. O, ilk məlumat əldə etdiyi dövrdə yetmiş min hədis saxlamış, sonralar isə bu rəqəm 300.000-ə çatmışdır. Onun bacısı Rəşid bidon İsmayıl gənc yaşlarında bunları dilə gətirdi: “İmam Buxari hədislərə diqqət yetirmək üçün bizimlə Bəsrə tədqiqatçılarının yanına gedirdi. İmam Buxari istisna olmaqla, hamımız hədislər yazırdıq. Müəyyən günlərdən sonra Biz İmam Buxarini qınadıq ki, sən hədisləri yazmayaraq belə saysız-hesabsız işi puç etdin. Bizə on beş mindən çox hədis vəsf edənə qədər, İmam Buxari qeyd etdiyimiz hədislərin hamısını bizə yenidən göstərirdi”. Qələm və kağıza güvənməsə də, iti hafizəsinə arxalansa da, Allahın ona bəsirət və möhtəşəm yaddaş bəxş etməsinin nəticəsi idi.
Məhəmməd ibn Əzhər Sacistani demişdir:
“Hədislərə diqqət etmək üçün İmam Buxari ilə birlikdə Süleyman İbn Hərabın yanına gedirdim. Mən hədislər tərtib edirdim, lakin İmam Buxari etməzdi. Bir nəfər mənimlə bölüşdü: “İmam Buxari nə səbəbdən hədisləri qeyd etmir. ?’ Mən ona dedim ki, əgər kağız şəklində yazılmış hər hansı hədisi qaçırsan, onu İmam Buxarinin yaddaşından ala bilərsən. Bağdadda İmam Buxarinin buranı ziyarət etdiyi zaman diqqət çəkən bir hadisə baş verdi. Fərdlər, onun çoxsaylı nailiyyətləri və ona verilən xasiyyətlər barədə məlumatlı olduqdan sonra, onu doğru yola yönəltmək üçün onu sınamağa üstünlük verdilər. Bunun üçün 100 unikal hədis seçdilər və hədislərin qiymətlərini və mətnini dəyişdirdilər. Hədisləri on nəfər imam Buxari ilə müzakirə etdi. Hədislər danışılan zaman İmam Buxari “Heç kimə aidiyyəti olmayan” deyə cavab verdi. Hər halda, hədislərin çoxluğunu tamamladıqdan sonra dəyişdirilmiş hər bir mətni və xəracın ardınca düzgün mətni və xəracını yenidən qeyd etdi. Bu qeyri-adi Hədis Tədqiqatçısının heyrətamiz xatirəsi belə idi.
Onun tərifləri və xüsusiyyətləri:
1. Heyrətləndirici Yaddaş: Yuxarıdakı məqamda qeyd olunduğu kimi, İmam Buxarinin heyrətamiz bir yaddaşı var idi.
2. Dözümlülük/Liberal: İmama atasından çoxlu bolluq qalmışdır. Nə olsun ki, azadlığına görə hər şeyi Allah yolunda xərclədi. Sona doğru, bir neçə badamla gününü keçirməyə məcbur edən heç bir pulu qalmamışdı.
3. Düzgün və təvazökar: O, sadə bir fərd idi. O, öz tələblərini özü həll edirdi. Ədalətli insan olmasına baxmayaraq, o, ümumiyyətlə, bir qədər işçini özü üçün saxlayırdı.
4. Allaha qarşı qorxu hissi: O, ən diqqətəlayiq sədaqət və nəcib məqama layiq görüldü. O, bütün əməllərində Allahdan qorxurdu, çünki o, ən yüksək sədaqət və nəcib məqama layiq görülmüşdür. O, özünü alçaltmaqdan və şübhə etməkdən uzaqlaşdı və ardıcıl olaraq insanların azadlıqlarına hörmətlə yanaşdı. O, son dərəcə mehriban, açıq fikirli və zərif idi və başqaları tərəfindən təhqir edildikdə heç vaxt küsməzdi. O, ümumiyyətlə, ona pislik hesab edən şəxslər üçün lütf diləyirdi. Ehtimal ki, hər hansı bir şəxsə müraciət edəcəyini gözləyirdi, o, heç vaxt gündüz onu alçaltmazdı.
Onun tərbiyəçiləri:
İmam Buxari müxtəlif ölkə səfərlərində etibar edilə bilən hörmətli pedaqoqlarla görüşürdü. Özü demişdir ki, 1080 pedaqoqdan hədislər tərtib etmişəm və onların hər biri hədis üzrə mütəxəssisdir. Onun təlimatçıları arasında:
1. Əli ibn Əl-Mədini 2. İmam Əhməd bidon Hənbəl 3. Yəhya ibn Main 4. Məhəmməd ibn Yusif Əl-Firyabi
5. Məhəmməd canister Yusuf Əl-Baykəndi 6. İshaq İbn Rahveyh Həmçinin, çoxsaylı başqaları.
Onun köməkçiləri:
İmam Buxaridən hədisi nəql edən şəxslərin sayı qaranlıqdır. Hər halda, bir neçə mənbəyə görə, 90.000-ə yaxın şəxs hədisləri birbaşa İmam Buxaridən eşitmişdir. İmam əl-Buxarinin tədqiqatçıları arasında:
1. Müsəlman konteyneri Həccac (geniş olaraq İmam Müslim kimi tanınır)
2. Əbu İsa Məhəmməd ət-Tirmizi (geniş olaraq İmam Tirmizi kimi tanınır)
3. Əbu Abdur-Rəhman Əhməd ibn Şuayb Ən-Nəsai (geniş şəkildə İmam Ən-Nəsai kimi tanınır)
4. Abdullahın qəbulu Əbdürrəhman Əl-Darimi 5. Məhəmmədin qəbulu Nəşr Əl-Mərvazinin
6. Əbu Hatim ər-Razi 7. Əbu Bəkər bidon İshaqın qəbulu Xuzeymə Həmçinin, bir çox başqaları.
Əsərləri/Kitabları:
İmam Buxari sağlığında çoxlu kitablar yazmışdır. Onun işi təkcə hədis zehni çərçivəsində deyil, həm də təfsir, fiqh və tarix (tarix) kimi müxtəlif elmlərdir.
1. “Ət-Tarix əl-Kəbir” 2. “Ət-Tarix əl-Səğir” 3. “Ət-Tarix əl-Avsət” 4. “Xəlqu Əfələd ibad”.
5. Əz-Dhuafa Dəbris Şagir 6. Əl-Ədəb əl-Mufrad Əlullah Əl-Ceylani. Həmçinin, bir az daha.
İmam Buxarinin ən məşhur kitabı olan “Əl-Cami əs-Şahih” adlı səhih hədislər çeşidi və daha çox “Səhih əl-Buxari” kimi tanınan kitabı haqqında ətraflı şəkildə araşdıracağıq. Bu kitabın toplanması ilə bağlı müstəsna bir nağıl var. Deyirlər ki, bir axşam İmam Buxari öz fantaziyasında Allahın Kuryerini (S.A.V.) görür. O, Məhəmməd Peyğəmbərdən (S.A.V.) qalıb, əlində yelçəkən olub, Allahın (S.A.V.) Kuryerindən milçəkləri yola salırdı. Bu zaman İmam Buxari yuxunun tərcüməçilərindən fantaziyanın əhəmiyyətini istədi. Onun (İmam Buxarinin) Allahın elçisinin (S.A.V.) müxtəlif hədislərində xatırlanan yalanları yox edəcəyi və parçalayacağı fantaziyasını deşifrə etdilər. Bu fantaziya onu “Əl-Cami əs-Səhih” (Səhih əl-Buxari) kitabını yazmağa həvəsləndirdi. İmam Buxari hədisi daxil etməkdə son dərəcə ehtiyatlı idi. Tələbələrindən olan Əl-Firbarinin dediyinə görə, İmam Buxarinin belə dediyini eşitmişdir: “Mən “Əl-Cami əs-Səhih” kitabını Məscidül-Həramın Əla məscidində toplayıram və İstixarə duasından başqa bir hədisi də istisna etmişəm. İki rükət namaz qılın, Allahdan kömək diləyin və hədisin həqiqi olduğunu qəbul etdikdən sonra.” İmam Buxari nağılçıların varlığını hərtərəfli nəzərdən keçirdi ki, onlar etibarlı olsunlar və hədisin ifadəsini yaratmasın və ya dəyişdirməsinlər. Zəncirdə olan kiminsə birbaşa qaydanı pozduğunu və ya etibarlı hesab olunmadığını aşkarladığını fərz etsək, hədis tez bir zamanda silindi və daha əsaslı bir zəncir olması istisna olmaqla, onun kitabı üçün xatırlanmadı. Bu kitabı tərtib etməyin ən ümumi yolu tamamlandı. İmam Buxari tərəfindən iki mübarək şəhər – Məkkə və Mədinədə və bu kitabı sifariş etmək üçün 16 il çəkdi. Çoxlu sayda hədis saxlamasına baxmayaraq, bu kitab üçün sadəcə 7275 hədis seçdi və bu hədislərin həqiqiliyi haqqında demək olar ki, şübhəsizdir.
Onun Buxaradan qovulması:
Uzun illərdən sonra İmam Buxari köhnə məhəlləsi Buxaraya qayıtdı. Şəhərin insanları inanılmaz dərəcədə şən idilər və onu qeyri-adi şənlik və coşqu ilə qarşıladılar. İmam Buxari şəhərdə bir mədrəsə (məktəb) tikdirdi və orada təhsilə çoxlu enerji sərf etdi. İmam Buxari öz səmimiliyinə, lütfkarlığına və etibarlılığına görə o dövrün rəhbərlərindən, onların xoşuna gəlmək üçün bir şey ifadə etməyə meyl edə biləcəyini izah etdiyi üçün onlardan uzaqlaşırdı. Buxaranın qanunverici başçısı Xalid konteyner Əhməd İmam Buxarini evinə çağırıb oğlunu öyrətmək üçün İmamdan soruşdu. İmam Buxari bu təklifə cavab olaraq belə cavab verdi: “Mən elmə insanlardan daha çox hörmət edirəm, çünki elmə möhtac olan onlardır və onu axtaran da onlardır”. Vali dedi: “Əgər mənim oğlum sizin mədrəsəyə (məktəb) getsəydi, adi insanların uşaqları ilə oturmamalıdır. Siz (İmam Buxari) onu ayrıca öyrətməli olacaqsınız.” İmam Buxari belə cavab verdi: “Mən heç kəsin hədis eşitməsinə mane ola bilmərəm.” Bunu eşidən vali ona qəzəbləndi və İmam Buxariyə Buxaradan çıxmağı əmr etdi. Özbəkistanın Səmərqənd şəhərindən təxminən 30 km aralıda yerləşən Xərtanq kəndində (bu gün Hartanq kimi tanınır) məskunlaşdı və bu hadisədən sonra Bağdad xəlifəsi Buxara valisi Xalid bin Əhmədi ifrat dərəcədə qovdu rüsvayçılıq və şərəfsizlik və sonra həbsxanaya atıldı, bir neçə gündən sonra öldü.
Onun ölümü:
İmam Buxarinin vətənindən qovulması onun daxilində ağrılı ağrılara səbəb oldu. Qalan günlərini Səmərqənddə, Xartənqdə keçirdi. Hicri 256-cı il (miladi 870) şəvval ayının 1-də İmam Əl Buxari 62 yaşında Səmərqənddə Xartənqdə vəfat etdi. İmam Buxarinin qəbri Səmərqənddə Xartənqdədir.
İmam Buxarini tərifləyən alimlər: Hafiz ibn Rəcə Əl-Hənbəli İmam Buxari haqqında demişdir: “O (İmam Buxari) yer üzündə gəzən Allahın nişanələrindəndir.” Əbu Abdullah bin Həmmad Əl-Mərvəzi dedi: “Məhəmməd ibn İsmayıl Bu ümmətin fəqih (İslam fiqh və İslam hüququ üzrə İslam hüquqşünası).” Əbu Bəkr Məhəmməd ibn İshaq ibn Xuzeymə demişdir: “Mən göy altında Məhəmməd ibn İsmayıldan daha alim və Allah Rəsulunun (s.a.v.) hədislərini hafiz edən birini görməmişəm”.
İstinadlar:
● Əl-Buxari, İmam. Səhih əl-Buxari: İslamın ilk illəri. Digər Mətbuat, 2013
● Əl-Buxari, Məhəmməd. Səhih əl-Buxari. Dar ul-hədis, 1978.
● İrfanullah, Sacid Mehmood. “Mövlana Həbib ur Rəhman Əl-Əzmi: Həyat və yaradıcılıq
(Tərcümeyi-hal).” Bannu Universiteti İslam Araşdırmaları üzrə Araşdırma Jurnalı 1.1 (2014).
